Wat goed leven is, kan geen dictator voor jou bepalen | Vrijlating Uładzimir Mackievič

Op donderdag 11 september ontvingen wij van onze collega’s van PEN Belarus het nieuws dat onder de 52 politieke gevangenen die die dag werden vrijgelaten, een aantal schrijvers is voor wie PEN Belarus zich al jaren inzet. Onder hen ook Uładzimir Mackievič, voor wie Marjan Slob dit jaar namens PEN Nederland ambassadeur is.

Het nieuws is bitterzoet. De 52 vrijgelatenen zijn dan wel vrij, maar moesten onder dwang Belarus verlaten en zijn naar Litouwen gebracht. Het recht om vrij te zijn in eigen land is hen dus wederom ontnomen. Daarnaast zitten honderden mensen nog steeds onterecht vast, onder hen nog meer schrijvers voor wie PEN zich inzet, zoals Nobelprijswinnaar Alés Bialacki, journalist Kaciaryna Andrejeva (Bachvałava) en schrijver en advocaat Maksim Znak.

Marjan Slob schreef in reactie op dit nieuws het onderstaande opiniestuk, dat vandaag ook in de Volkskrant staat:

Wat goed leven is, kan geen dictator voor jou bepalen

Mijn maatje is vrij! Filosoof Uładzimir Mackievič is één van de 52 politieke gevangenen die afgelopen donderdag de gevangenis mocht verlaten, in ruil voor de belofte van de Amerikaanse delegatie aan president Loekasjenko om een aantal sancties tegen Belarus te verzachten.

Een klein jaar geleden vroeg PEN Nederland mij of ik op wilde komen voor een collegafilosoof en -schrijver in nood. Daarmee vernam ik zelf voor het eerst van het bestaan van Uładzimir Mackievič, maar in zijn eigen land is Uładzimir (zoals ik hem in gedachten al snel begon te noemen) een publiek figuur. Toen Loekasjenko in 1994 – dus alweer dertig jaar geleden – de macht naar zich toetrok, richtte Mackievič met geestverwanten een burgerinitiatief op voor het herstel van democratie en mensenrechten. Het werken werd hem steeds moeilijker gemaakt. Hij mocht geen les meer geven aan de universiteit, waarop hij reageerde door het platform de Vliegende Universiteit te lanceren. Negen jaar lang presenteerde hij het televisieprogramma ‘Gesprek van de Dag’. Daar kwam een abrupt einde aan toen hij in 2021 werd gearresteerd; zijn bekendheid hielp hem dus geen zier. In 2022 werd hij achter gesloten deuren veroordeeld tot vijf jaar gevangenisstraf vanwege ‘extremisme’ en het ‘beledigen van de president’.

Als maatje was het de bedoeling, leerde ik van PEN, dat ik af en toe brieven zou schrijven aan Uładzimir, en dat ik zo vaak mogelijk een ‘lege stoel voor hem zou doen’. Op het podium waar ik spreek, zet ik dan een stoel neer waarop ik zijn ingelijste portret plaats. Gedurende mijn praatje kijkt Uładzimir strak het publiek in, en ik zoek een aanleiding om naar zijn portret te wijzen en over zijn activiteiten en lot te vertellen. Dat is nooit moeilijk. Filosofie reflecteert immers op wat het is om als mens goed te leven. Dat is een vraag zonder vaste uitkomst, die jij als persoon alleen maar onbevangen kunt onderzoeken, voor je eigen tijd en vanuit je eigen ervaringen. Met andere woorden: wat goed leven is, kan geen dictator voor jou bepalen. Zoals Loekasjenko dat wel wilde doen voor Uładzimir.

Het filosofische gehalte van wat Uładzimir schrijft, kan ik vanwege taal- en cultuurbarrières niet goed beoordelen. Maar ik ben graag zijn maatje, omdat hij als vrij man de oppositie niet alleen ferm steunde, maar ook van inhoudelijk commentaar voorzag. Dat wijst voor mij op een onafhankelijke geest. Het is altijd het werk van filosofen geweest om gevoelig te zijn voor de toevalligheid van één bepaalde wereldse koers, en om te laten zien hoe andere aannames en uitgangspunten tot alternatieve koersen leiden. Alternatieve voorstellingen aanbieden is een dienst aan de samenleving, die mede dankzij zulke verbeeldingskracht flexibel en vitaal kan blijven.

De afgelopen maanden ben ik een persoonlijke band met Uładzimir gaan voelen. Vanwege die abstracte overwegingen van zojuist, maar zeker ook door de concrete handelingen die dit maatschap met zich meebracht. Talloze malen stopte ik zijn in bubbeltjesplastic gewikkelde portret in een tas, fietste met die tas slingerend aan mijn stuur naar het station, vroeg bij de locatie aangekomen of ik hem op een lege stoel mocht zetten (dat was nooit een probleem), en dacht: ‘niet vergeten om Uładzimir straks weer mee naar huis te nemen.’

Juist dat alledaagse gedoe raakte mij ongemerkt in mijn hart. Hij ging persoonlijk bij mij horen. Dus toen ik vernam dat het jaarlijkse (!) moment waarop zijn familie hem in de gevangenis mag bezoeken, deze zomer pesterig werd ingetrokken, liep ik dagen misselijk rond. Wat een wreedheid.

Kwam ik voor Uładzimir op, zoals PEN mij vroeg? Mwah. Waarschijnlijk heb ik Uładzimirs gedachten wat verzet, daar in de gevangenis. Weten dat je niet vergeten bent, helpt vast om je mentaal staande te houden. Maar ‘opkomen voor iemand’ klinkt actief en werelds, en het fnuikende en onverdraaglijke is nu juist dat ik feitelijk zo weinig kon ondernemen. Voor het eerst stuitte ik zelf op de muur van een dictatuur.

En nu is Uładzimir dus vrij. Ik ben blij, maar het is ook een bittere vreugde. Want hij is ondertussen wel zijn land uitgezet. En 23 andere Wit-Russische schrijvers zitten nog steeds gevangen. In feite is zijn vrijlating net zo willekeurig als zijn arrestatie – een bijkomstigheid in het handjeklap van twee totalitaire types, Trump en Loekasjenko. Dit is geen herstel van de morele orde. Niemand is bij zinnen gekomen. Sterker nog: de schare politici die in kritisch meedenken een bedreiging ziet, en een alternatieve ordening van waarden als ondermijnend ervaart, groeit alleen maar. Ook in de westerse wereld, ook in mijn eigen land.

Sinds ik maatje ben van Uładzimir dringt het beter tot mij door wat dit betekent. Ik voel me kwetsbaarder dan ooit. Maar ook strijdbaarder. Want ik weet ook beter waar ik voor sta: voor vrij en ongebonden denken en voelen. En voor waarachtig spreken, in lijn daarmee. Ik zie niet hoe er anders sprake kan zijn van goed leven.

Marjan Slob

Filosoof Marjan Slob is schrijver en voormalig Denker der Nederlanden.