Verslag: het 75e International PEN Congres

Linz, 19-25 okt. 2009

– verslag van Hester Knibbe
Linz, gelegen aan de Donau tussen Wenen en Salzburg is dit jaar culturele hoofdstad van Europa. Het heeft een geschiedenis die haaks staat op alles waar PEN voor staat. Hitler maakte van de stad een Nazi bolwerk, het concentratiekamp Mauthausen ligt op een steenworp afstand.
Maar de manier waarop Linz met dit verleden omgaat, ligt wel in de lijn van PEN. Niets van het beladen verleden wordt verdoezeld, in tegendeel, het staat op bestrating en muren geschreven, overal in de stad kun je lezen wat hier is gebeurd. Bij de Nibelungenbrücke – zo genoemd door Hitler – staat bijvoorbeeld dat de brug goeddeels is gebouwd van graniet dat in Mauthausen werd gewonnen tussen juni 1938 en de zomer van 1940. Op de Hauptplatz, destijds Adolf Hitlerplatz, wordt verteld dat Hitler er werd toegejuicht door een grote menigte toen hij eens langskwam. In een zijstraat staan de praktijken geklad van de toenmalige burgemeester die de stad ‘zuiverde’.
Maar ook verzetsdaden worden vermeld: een brandweerman die archieven vernietigde en zo voorkwam dat een deel van de bevolking werd weggevoerd. En voor de deur van Goethestraβe 63 lees je dat Wiesenthal er, nadat hij is bevrijd uit KZ Mauthausen, van 1945-1954 onderzoek deed voor de Jüdische Historische Kommission naar oorlogsmisdadigers.

Words, words, nothing but words …? is het aan Shakespeare ontleende thema van het congres. Een motto met een spottende ondertoon, want gepraat wordt er op zo’n bijeenkomst. Monoloog, dialoog, workshops, voor elk wat wils. Schrijvers die zich inzetten voor PEN hebben een groot hart en soms een grote mond. En zo hoort het ook. Detectiepoortjes zijn op een PEN congres volstrekt overbodig, het zakmes wordt hooguit gebruikt voor het schillen van een appeltje. Als wapenstok wordt het woord gehanteerd. Maar vaker wordt via woorden juist contact gezocht, begrip en toenadering. Want dat is uiteraard wat het congres met dit thema wil uitdragen: het geloof dat uitwisseling van gedachten inzicht geeft in en respect voor elkaars wereldbeeld en geschiedenis. Het behelst het geloof dat dialoog en vrijheid van expressie leiden tot meer begrip voor de diversiteit aan perspectieven en aldus ruimte biedt voor wederzijdse betrokkenheid.

Assembly of delegates.
Op woensdag 21 oktober begint de vergadering van de Assembly of Delegates. Er valt veel te overleggen. Er moet onder meer een nieuwe voorzitter voor PEN International worden gekozen, de termijnen van Jiri Grǔsa zitten erop.

De voorzitter heet de vergadering welkom en na het vasstellen van de definitieve agenda wordt een gedicht van de Marokkaanse dichter Abdelkébir Khatibi voorgelezen. Khatibi was voorzitter van het Marokkaanse PEN Centrum tot hij in voorjaar van dit jaar overleed.
Vervolgens wordt het verslag van het congres in 2008 te Bogotá zonder op- en aanmerkingen goedgekeurd.
Daarna houdt Jiri Grǔsa een openingsrede waarin de nadruk ligt op zijn naderend afscheid. Hij spreekt zijn dank uit voor het genoten vertrouwen en de steun die hij door de jaren heen had ervaren.
– Wij lijken een soort acteurs in een lieflijk kerstspel, romantici die streven naar een betere wereld. Maar zonder dat streven wordt deze aarde een hel met haat als overheersende emotie. Wij hebben als wapen het oog dat misstanden kan waarnemen, zodat we er vervolgens iets tegen kunnen doen. De nodige zelfironie, voldoende inlevingsvermogen, acceptatie van de ander, dialoog, het zijn de middelen die ons ten dienste staan. Wij moeten nooit de kracht van het woord onderschatten, daarom moet Freedom of speech een speerpunt blijven van PEN. Er is in de voorbije jaren veel bereikt, maar er is nog meer te doen, aldus enkele opmerkingen van Grǔsa.

De overleden leden worden herdacht. Onder hen de markante grande dame Bat-sheva Scherif uit Israël. Ik herinner mij hoe zij eens Bibi Netanyahu, destijds ook premier van Israël, opbelde en hem sommeerde haar Palestijnse collega door te laten, en een beetje snel, zodat die alsnog naar het congres kon komen. En jawel, de volgende dag arriveerde Hannah, met haar bodyguard/observer en een tas vol met Palestijnse sjaaltjes die ze royaal uitdeelde aan het bestuur.
Ook de Rus Alexander S. Potupa, voorzitter van de Russische PEN en beter bekend als Sachsa, is niet meer. Om zijn dood zal in het Kremlin niet zijn getreurd.

Het bestuur
Het internationale bestuur rapporteert over zijn bezigheden in 2008 en 2009 tot nu toe. Zoals elk jaar waren er ook 2008/2009 reacties noodzakelijk op politieke situaties, zoals die in China, mede n.a.v. de Olympische Spelen die er werden gehouden.
Er is een schrijven uitgegaan naar de regering van Iran n.a.v. haar reactie op de protesten na de verkiezingen. Protesterenden, onder wie journalisten en schrijvers, werden in elkaar geslagen en gevangengezet. PEN spreekt haar verontrusting uit over de gang van zaken. Zij roept de regering op de vrijheid van meningsuiting te waarborgen en de mensen die tijdens de protesten werden opgepakt met onmiddellijke ingang vrij te laten.
Grǔsa prijst de Duitse PEN die aan een aantal Chinese schrijvers onderdak heeft geboden, ook tijdens de Buchmesse. Hij plaatst een kritische noot bij de Buchmesse van dit jaar, met China als speerpunt. Er is te weinig kritiek geuit op de Chinese regering met betrekking tot de vrijheid van meningsuiting, meent hij. Veel Chinese schrijvers en bloggers zitten inmiddels gevangen, meestal zonder enige vorm van proces.
Yen Yang van de Independent Chinese Centre vult aan dat de PEN tijdens de Buchmesse en andere grote boekenbeurzen een eigen stand zou moeten hebben.
Eugine Schoulgin, secretaris, vertelt wegens gezondheidsredenen niet in Bogotá te zijn geweest. Om dezelfde reden heeft hij minder kunnen doen dan hij zou willen.
Hij is wel aanwezig geweest bij de WiPC conferentie in Oslo en roemt de professionaliteit, de gedrevenheid van de mensen die zich inzetten voor hun collega’s in gevangenschap.
Hij heeft een conferentie georganiseerd voor nieuwe centra, is afgereisd naar Israël om een dialoog tussen vier Palestijnse en vier Israelische schrijvers zonder politieke achtergrond voor te bereiden. Dat treffen zal plaatsvinden op neutrale grond: Istanbul.
Ook heeft hij met succes een onderhoud gehad met schrijvers in de Emiraten. Er bestaat, vooral onder jonge schrijvers een grote interesse, in een PEN centrum aldaar.
Eric Lax, schatbeheerder, rapporteert dat de financiële situatie van PEN International fragiel blijft. De crisis is ook voelbaar bij de fundraising. En omdat PEN niet zoals Amnesty en Human Rights Watch een reserve heeft, blijft het elk jaar de eindjes aan elkaar knopen. Er wordt een uitgaven- en inkomstenschijf getoond die weergeeft waar het geld vandaan komt en waaraan het wordt besteed. De bureaukosten nemen een flinke punt van de taart, twintig arme centra kregen financiële steun en Oostenrijk heeft dit jaar geld gekregen om het congres te kunnen realiseren, om enkele zaken te noemen.
Alexander Block, Board of Members, merkt op dat er ‘in zijn tijd’ – hij was lange tijd secretaris van PEN International – veel minder te besteden viel en ook minder gedaan kon worden dan nu. Hij raadt het bestuur aan een nieuwe balans te zoeken met betrekking tot de verschillende uitgaveposten.
Het Executive board meldt dat de komende jaren literatuur weer een belangrijke plaats krijgt toebedeeld tijdens het congres. Dit jaar al zijn er diverse literaire middag- en avondprogramma’s georganiseerd. Ook in Japan, waar het congres in 2010 zal worden gehouden, krijgt literatuur de aandacht die het toekomt. Het festival Free the world in Londen is inmiddels uitgegroeid tot een internationaal festival.

Bestuurswisselingen

Oorspronkelijk hadden zich drie kandidaten aangemeld voor het voorzitterschap van PEN International: De Frans-Libanese schrijver Amin Maloof (Franse PEN), de Canadese essayist John Ralston Saul (Canadese PEN) en de in Ghana geboren Margaret Busby, (African Writers Abroad Centre). Maloof trok zich kort voor het Congres terug wegens zijn plots verslechterende gezondheid. Jammer, want hij was onze keuze.

De aspirant voorzitters houden hun presentatie. Beiden komen goed voor de dag, waarbij John Ralston Saul meer redenaarskunst tentoonspreidt. Hij heeft al in de aanloop naar het congres via e-mail en tijdens reizen contacten gelegd en met bestuursleden van PEN-centra gesproken om te polsen wat ‘men’ graag gerealiseerd wil zien. Hij weet met verve zijn plannen voor het voetlicht te brengen, zoals het bezoeken van scholen om de kwestie van vervolgde schrijvers en het belang van de vrije meningsuiting onder de aandacht te brengen van 15-, 16-jarigen. De diverse contacten die hij zegt te hebben, zouden de deuren voor PEN openen, aldus Saul.
Margaret Busby onderstreept haar ervaring met het werken voor mensenrechten, het opkomen voor schrijvers en journalisten. Zij is er zich van bewust dat het voorzitterschap van PEN International mede een symbolische functie is, dat het uitvoerende comité de grote lijnen uitzet. Zij komt beduidend bescheidener over dan J.R. Saul.
Juist omdat met het kiezen van de nieuwe voorzitter tevens een statement wordt afgegeven, was een aantal centra op voorhand van plan om op Busby te stemmen: de eerste vrouwelijke voorzitter, de eerste zwarte voorzitter. Jazeker, een beetje het Obama-effect. Wellicht daarom voelt de verkiezing dit keer als stemmen voor de democraten of de republikeinen, voor vernieuwing of doorgaan volgens het oude stramien. Mede om die reden stemt PEN Nederland op Busby: het wordt tijd er de nadruk op te leggen dat PEN met zijn tijd meegaat, een andere wereld voorstaat.
Maar John Ralston Saul komt kennelijk zo overtuigend over dat hij met een grote meerderheid van stemmen wordt gekozen.

Cecilia Balcazar van Columbia heeft haar termijn als Board Member erop zitten. Er zijn drie kandidaten voor haar functie. Judith Buckrich van het Melbourne Centre wordt met meer dan de helft van de stemmen gekozen.

Committees
De verschillende committees brengen verslag uit.
Gelijk met het verslag van het WiPC worden de resoluties besproken en zonder veel commentaar aangenomen. Meer hierover in het WiPC-verslag van Job Degenaar.
Het Writers for Peace Committee wil zich de komende tijd mede gaan richten op de klimaatsproblematiek en vervuiling wereldwijd. Het recht op schoon drinkwater bijvoorbeeld “moet worden beschouwd als een ethisch beginsel, een stellige noodzaak en een onweerlegbaar recht”, aldus een frase uit de declaratie die het comité heeft opgesteld.
De Japanse PEN roept een vredesprijs in het leven: de Okinawa Peace Prize De prijs zal in 2010 voor het eerst worden toegekend.

PEN International de komende tijd
De plannen voor de komende drie jaar, 2010-2012, worden uiteengezet.
– International PEN wil, zoals boven al vermeld, het literaire aspect weer meer naar voren halen.
– Er worden geen nieuwe items toegevoegd aan het huidige programma. Daarvoor ontbreken zowel de financiële middelen als voldoende mankracht. Men wil meer samenwerking nastreven en creëren tussen de verschillende committees en in de programmering.
– Omdat PEN steeds met geldgebrek kampt, wordt het idee gelanceerd een ‘writers pool’ in het leven te roepen: een club van zeer goed verkopende schrijvers die geld doneren aan de PEN. Een soort internationale PEN-rotaryclub dus.

PEN Centra
Er komen vier nieuwe centra bij:
PEN Albanië, dat eerst slapend was verklaard en daarna werd uitgeschreven, is met behulp van onder meer de Zweedse PEN nieuw leven ingeblazen en wordt voor de 2e keer opgenomen in de PEN-familie, zoals huiselijk wordt gezegd.
PEN Bahrein wordt het eerste PEN centrum in het Midden-Oosten. Opgemerkt wordt dat men wel verwacht dat het centrum de rechten van vrouwelijke schrijvers nauw in het oog houdt en ze betrekt bij activiteiten en dat er ook binnen het bestuur plaats voor ze is.
PEN Mongolië wordt toegevoegd. De voorzitter van het centrum bromt zijn pleidooi voor toetreding in het Mongools en op bashoogte in de microfoon. Alsof een oeroud gezang klinkt. Zijn veel jongere compagnon vertaalt zijn lied in onberispelijk Engels.
PEN Tunesië. Er zijn bezwaren vanwege het feit dat schrijvers en journalisten nog steeds geen vrijheid van spreken hebben in dat land. In hoeverre kan een PEN centrum onafhankelijk, clean functioneren, is de vraag. Maar Eugine Schoulgin zegt het centrum zorgvuldig te hebben gevolgd en ziet geen reden tot afwijzing. Integendeel, het zou schrijvers aldaar extra bescherming kunnen bieden door snelle reportage van ‘ongeregeldheden’ aan het Londense hoodfdkwartier.

PEN Azerbeidjan is al zolang inactief dat wordt voorgesteld het voor 2010 slapend te verklaren in de hoop dat de waarschuwing wordt opgepikt.
PEN Libanon krijgt nog een jaar de tijd om zich met behulp van de Deense PEN de slaap uit de ogen te wrijven en weer actief te worden, o.a. door contributie te betalen aan PEN International.
PEN Benin, de Congolese PEN en de Soedanese PEN in Exile worden als niet meer bestaand geregistreerd. PEN Vlaanderen zegt zich met het Congolese centrum te willen bemoeien in een poging een nieuw, goed functionerend Congolees PEN centrum te realiseren.
Volgt een discussie over het effect van uitsluiting. Er wordt betoogd dat het tegen de geest van de PEN is en dat regimes het kunnen opvatten als een vrijbrief voor geweld tegen de vrijheid van meningsuiting. Schoulgin riposteert dat centra met een dubieuze reputatie ook niet worden toegelaten. Het zou schrijvers in die landen eerder schaden dan steun verlenen. Het bestuur zal de kwestie bestuderen en bediscussiëren, belooft Schoulgin.

Het bericht komt binnen dat Antonio Olinto van de Braziliaanse PEN gisteren, 21 okt., is overleden. Hij is vice-president van PEN International geweest en heeft de PEN aan veel contacten geholpen.

PEN Emergency Fund
Voorzitter Rudolf Geel houdt een gloedvol en wervend praatje over het belang van het Fund. Schrijvers in nood kunnen vaak binnen 24 uur geholpen worden, bijvoorbeeld om een veilig heenkomen te zoeken of om een medische behandeling te ondergaan. Behalve een substantiële subsidie van Oxfam Novib zijn het vooral de leden van PEN Nederland die bijdragen aan het fonds. De Zweedse PEN belooft ter plekke beterschap en zegt voor dit jaar nog een bedrag toe.

Overige resoluties
De resolutie inzake de googlekwestie, over auteursrechten en internet, wordt na veel heen en weer gepraat uiteindelijk aangenomen,
Ook een resolutie met betrekking tot de massacre op 28 sept. 2009 in een voetbalstadion in Guinea wordt met algemene stemmen gesteund. Journalisten die over de moorden en verkrachtingen wilden rapporteren werden geslagen en met de dood bedreigd. Demonstranten en journalisten zijn zonder vorm van proces gevangengezet.
Tevens gaat er een schrijven uit naar de Zweedse regering met het verzoek de Bangladese dichter en criticus Anisur Rahman niet het land uit te zetten. Rahman was voor de maand september uitgenodigd door de stad Uppsala en vroeg asiel aan. Dat is hem geweigerd.

Congressen
In 2010 zal het Internationale PEN congres worden gehouden in Tokio van 24-30 september.
Seoul meldt zich met een diavoorstelling voor het Congres in 2012. Er worden geen bezwaren ingebracht.

Hierna sluit de voorzitter de vergadering van de Assembly of delegates.

Mauthausen
Denk de muur weg en het uitzicht is prachtig. Het jaarlijkse uitstapje dat aan elk congres is verbonden gaat dit keer naar Mauthausen. Krap een half uur rijden en we staan op de plaats waar de gruwelijke kant van de mens zichtbaar werd. Krap een half uur rijden en we lopen over keurig asfalt dat werd geplempt over een lijdensweg waarbij elke kruisstatie in het niet valt.
Het eerste wat me opvalt is de merkwaardige stilte, een stilte die ik nooit eerder ergens heb aangetroffen: een stenen zwijgzaamheid waarop elk woord afketst. En ondanks de rondlopende toeristen is het er merkwaardig leeg: uitgestorven. Het is alsof ik in de druilregen door een dodenrijk wandel, een Hades met keurige schone barakken waarin een paar lege, opgepoetste stapelbedden en een paar doelloze kasten staan.
Maar denk in twee van die krappe ruimten 300 uitgemergelde mannen, denk ze bij de twee wasbekkens, een tiental – nu dichtgemetselde – latrines. Vul de ruimte met je verbeelding en je merkt dat je die verbeelding maar tot een zekere grens durft te laten gaan, kunt laten gaan om niet volstrekt overstuur te raken.
In een van de barakken hangen de vlaggen van de landen waarvan mensen hier zijn omgekomen. Aan de muur rondom het kamp hangen plaquettes ter nagedachtenis, buiten het kamp op weg naar de steengroeve staan landsmonumenten, ook een van Nederland met de namen van de slachtoffers. Te veel namen.
De Oostenrijkse PEN legt een krans bij een gedenkteken, een soort waterput, in het midden van het kamp. Er ligt al een krans van rode plastic rozen, witte lelies en het nodige bladgroen.
Alles is zo ordentelijk, zo schuldig schoon en opgeruimd. Dit hier is geschiedenis en wil maar geen geschiedenis worden.

Workshops en literaire programma’s
Op enkele middagen en in de avonden biedt Linz een scala aan lezingen, workshops en literaire programma’s. Om er enkele te noemen: een lezing over problemen bij het vertalen, over literatuur en wetenschap met Darwin als hoofdmoot, over literatuur en macht, met als uitgangspunt de Goelag archipel van Solzjenitsyn. Er is een lezing over Literatuur en de Japanse Manga cultuur. In de Manga cultuur wordt niet alleen van links naar rechts gelezen, maar ook de illustraties moeten van links naar rechts worden bekeken. Anders zou bijvoorbeeld een dood vogeltje links op de pagina rechts weer wegvliegen.
Er wordt een poëzieavond gehouden waarbij slammers en traditioneel lezende dichters elkaar vrolijk afwisselen. De burgemeester van Linz houdt een praatje, alsook president Heinz Fischer.

PEN Oostenrijk is erin geslaagd het Congres op een waardige wijze onderdak te verschaffen. Dat wil niet zeggen dat alles soepel en volgens plan verliep. Het bestuurslid dat het grootste deel van de organisatie voor haar rekening had genomen, werd enkele weken voor het Congres door ernstige ziekte uitgeschakeld. Daardoor zagen de overige bestuursleden zich voor onvoorziene zaken geplaatst, zoals zaaltjes die beschikbaar zouden zijn, maar die toch niet gebruikt konden worden.
Dat doet niets af aan het feit, dat het ook dit keer nuttig en plezierig was collega’s van elders te ontmoeten en met elkaar van gedachten te wisselen. Het stimuleert de onderlinge betrokkenheid, men krijgt beter oog voor de problemen waarvoor andere centra zich geplaatst zien en voor de inzet waarmee elders problemen te lijf worden gegaan.
Zo probeert PEN waar mogelijk een bijdrage te leveren aan het recht op vrijheid van denken en spreken en aan een wereld waarin verdraagzaamheid de norm is.

Hester Knibbe