Verslag van het 81e PEN Congres in Québec, oktober 2015

‘We must always, always come back to the naming of names’

Verslag PEN Congres Québec (13 – 16 oktober 2015)

Het 81^{s te} PEN-congres, gehouden in het verbazingwekkend francofone Québec, door scheidend voorzitter John Ralston Saul aangevoerd, met als bindend thema ‘Traduction= Création= Liberté, verliep in het algemeen goed. Meer dan 250 schrijvers uit 74 landen waren bijeen om hun ideeën te delen over de situatie in de wereld m.b.t. de vrijheid van expressie en meningsuiting. De adoptie van de ‘Déclaration de Québec’ was een van de grote beslissingen, waarin de bescherming van de rechten van vertalers centraal staat. Voorzitter Émile Martel van het Centre Québecois benadrukte het belang ervan: ‘Cette déclaration deviendra la référence’. Befaamde schrijvers als Margaret Atwood, Russell Banks, Dany Laferrière en Chris Hedges woonden de openbare bijeenkomsten bij. Tijdens de General Assembly passeerden 28 resoluties. Daarin werd onder meer de noodzaak voor regeringen aangescherpt om de rechten van vluchtelingen in de huidige crisis extra te bewaken. Het stokje van John Saul werd overgenomen door Jennifer Clement, die zich ‘une Mexicaine à Québec’ noemde en sinds het 31-jarig bestaan de eerste vrouwelijke voorzitter van PEN International is.

Dag 1 (dinsdag)

Op dinsdag, de eerste dag, vindt traditioneel de dag van de ‘committees’ plaats: Translation and Linguistic Rights Committee, het Writers for Peace Committee, het Writers in Prison Committee en het Women Writers Committee. Het WiPC, ‘core work’ van PEN International, is daarvan veruit het meest actief. Het T&LRC komt met een opmerkelijke verklaring waarin de onderschatte betekenis van het vertalen van literair werk wordt belicht. Literatuur is ‘kunst, geluk en rechtvaardigheid; de vertaler is een schepper die literatuur een nieuwe ziel geeft, die de taal verder brengt, naar een andere plek’. Vertalen nodigt uit tot een dialoog met de wereld. Het recht van vertalers, alsmede hun fysieke veiligheid en vrijheid van expressie, moet worden gewaarborgd.

De besloten bijeenkomst van het WiPC

Voorzitter is voor het laatst Marian Botsford Fraser. Er zijn drie Empty Chair’s: voor Raif Badawi (Saoedie-Arabië), Amanuel Asrat (Eritrea) en Juan Carlos Argenal Medina (Honduras). De stad Québec heeft voor een week drie kubussen op het Place d’ Youville gezet met informatie over deze cases en waarin brieven naar deze schrijvers kunnen worden gepost. Op woensdag, donderdag en vrijdag is daar, vlak voor het begin van het congres, om 08.15 uur een herdenking en 1 minuut stilte voor een van deze gevangen of vermoorde (Medina) schrijvers. Ook in acht bibliotheken is er aandacht voor deze zaken en voor PEN n het algemeen. Naast deze cases komen in de WiPC-vergadering die van Patiwat Saraiyaem en Pornthip Munkonge (Thailand) en Khadija Ismayilova (Azerbeidjan) aan de orde.

De drie kubussen met Empty Chairs op het Place d’Youville, nabij het congrescentrum

De WiPC-notulen van het 80^ste congres in Bishkek (oktober 2014) en van de WiPC-conferentie in Amsterdam (mei 2015) worden goedgekeurd en een nieuwe voorzitter wordt gekozen: de Indiase Tralil Tripathi, die zichzelf een ‘Bombay-boy’ noemt, door English PEN aangedragen.

Het PEN-International-secretariaat heeft door de toenemende werkdruk behoefte aan nieuwe structuren op het gebied van het Freedom to Write Programme, de International and Regional Programmes, het Senior Management Team en Finance and Administration. Met een beamer worden de fraai bedachte plaatjes getoond. Het lijkt een sluitend systeem dat tegelijkertijd vragen oproept. Zo vraagt de Deense Jens Lohman zich terecht af waar de pencentra in al deze structuren te vinden zijn. Het gevaar van over-bureaucratisering dreigt. Scheidend voorzitter Marian zegt terecht: ‘We must always, always come back to the naming of names’.

De resoluties waarover tijdens de General Assemblee gestemd moet worden, zijn voor het overgrote deel door het WiPC voorbereid en opgesteld. De aanwezigen worden in vier werkgroepen gesplitst. Ik kies voor de zitting m.b.t. India, Myanmar, Bangladesh, China, Tibet en LGBTQI. Formuleringen worden scherper opgesteld, namen van vrijgelaten schrijvers verdwijnen van de resoluties of nieuwe namen van recente cases worden toegevoegd.

Tussendoor doet Ma Thida (PEN Myanmar) verslag van de activiteiten van haar centrum en van de politieke situatie sinds de nieuwe militaire coup en Frankie Asare-Donkoh van PEN Ghana vertelt over de situatie in zijn land. Andere cases en uiteraard ook de vluchtelingencrisis gaan niet onopgemerkt voorbij.

Dag 2 (woensdag), opening van de General Assemblee

Een kijkje in de General Assemblee

Er wordt stilgestaan bij de dood van onze Tibetaanse collega/vriend Lobsang Chokta en de vrouw en kinderen van Raif Badawi komen naar voren om hun echtgenoot/vader liefdevol te eren.

Een filmpje n.a.v. de tragische dood van Lobsang

De kinderen van Raif Badawi brengen een hulde aan hun gevangen vader

Van de vrijgelaten Eritrese Enoh Meyomesse wordt een e-mail voorgelezen: ‘Sinds mijn vrijlating ben ik een VIP geworden: een Very Important Prisoner’. Hij is immens dankbaar voor wat PEN en Amnesty International voor zijn zaak gedaan hebben. Ook hij onderstreept het belang van kaarten sturen naar gevangen schrijvers en brieven naar regeringen en is ervan overtuigd dat de grote aandacht voor hem zijn vrijlating versneld heeft.

De financiële problemen voor International PEN zijn zorgelijk. Voor het vorige congres in Bishkek (Kyrgyzstan) was er geen politiek of commercieel onafhankelijke fundraising te vinden. Eric Lax, bestuurslid en adviseur van International PEN, lanceert de Writers Circle en Readers Circle, een fundraising policy (vergelijkbaar met onze veel bescheidener ‘Vrienden van de PEN’), bestaande uit uitgevers, leden en anderszins geïnteresseerden, die om lid te mogen worden 5000 dollar betalen en ieder daaropvolgend jaar 1000 dollar. Als voorbeeld wordt het Zweedse SIDA (Swedish International Development Cooperation Agency) genomen. Ook de reis- en vertaalkosten vormen een probleem, waarna de oude discussie, door PEN Nicaragua aangevuurd, weer ontstaat, al jaren eerder onder andere aangezwengeld door PEN Nederland, om de congressen eens in de twee jaar te organiseren. Uitsluitend Engels als voertaal zou de kosten van simultaanvertalers Frans en Spaans (zes in totaal) schelen, maar velen vinden dat de PEN dan geen recht meer doet aan zijn multi-linguïstisch karakter. De congressen zouden meer moeten aansluiten bij programma’s van universiteiten, literaire festivals e.d. Er wordt ook gedacht aan goedkopere verblijfplaatsen (goedkope hotels, flats). Het levert weer veel gespreksstof op die vooral over de organisatie zelf gaat en niet over de schrijversproblemen in de wereld.

In haar afscheidswoord benadrukt Marian Fraser dat bij het werk in de regio’s het ‘naming names’ bij langdurige gevangenschap en straffeloosheid het belangrijkste uitgangspunt van het WiPC blijft, dat zich in de loop van de geschiedenis van ‘concerns about Pasternak’ ontwikkelde naar ‘Je suis Charlie’ en de ‘post-Hebdo-wereld’ (‘Suis-je encore Charlie?’).

De aanwezige advocaat van twee Charlie Hebdo-medewerkers had de volgende morgen na de moordpartijen een afspraak met een van hen. Hij vertelde hoe ook bij hem naderhand zelfcensuur ontstond. Drie lezingen waar hij zou spreken, werden gecanceld.

Het ICORN wordt steeds groter en belangrijker, met name doordat veel schrijvers naar Europa vluchten.

Elisabeth Nordgren van de Finse PEN, voorzitter van Women Writers Committee, wijst erop dat de situatie van vrouwen in de PEN verbeterd is, zeker als nu ook een vrouw als voorzitter van PEN International gekozen wordt. Ze haalt verscheidene cases aan van vrouwen, onder wie Gao Yu en Lu Xia (China), Frederike Geerdink (Nederland/Turkije) en Zainab al-Khadawa (Bahrein). Ze huldigt de terugkerende opvatting dat de term ‘Writers at risk’ beter is dan ‘Writers in prison’.

De voorzitter van American PEN Centre, Andrew Salomon, vertelt over de grote verdeeldheid die in de literaire wereld ontstond bij het toekennen van de PEN Award aan Charlie Hebdo na de moorden. De cartoons waren ‘not my taste’, maar ze speelden wel een belangrijke rol in het culturele leven. Niemand deed zoveel tegen racisme als Charlie Hebdo. Het was uitermate schokkend dat mensen hun creatieve arbeid met hun leven moesten bekopen.

Dag 3 (donderdag)

Deze dag staat in het teken van de verkiezingen, de aan te nemen resoluties, verslagen van ICORN en PEF en presentaties van nieuwe centra en sluiting van falende centra. International President wordt Jennifer Clement van PEN Mexico (ook door PEN Nederland gesteund), de twee nieuwe leden van de Board at Large worden Regula Venske (Duitse PEN) en Antonio della Rocca (Trieste PEN), leden van het Search Committee worden Zoë Rodriquez (Sydney PEN), Eugene Schoulgin (Zweedse PEN), Jens Lohmann (Deense PEN), Larry Siems (PEN American) en Alicia Quinones (Mexicaanse PEN). Voorzitter van het WWC wordt Elisabeth Nordgren (Finse PEN). Voorzitter van het WiPC wordt Salil Tripathi (Engelse PEN).

De president van PEN International Jennifer Clement (rechts) en de twee andere kandidaat-presidenten v.l.n.r. Vida Ognjenović (Servische PEN) en Zeynep Oral (Turkse PEN).

De resolutie over ‘Copyright Principles’ blijkt te vroeg ingediend en wordt geschrapt. John Saul: ‘We were wrong and now we are right to skip it for this year’. En voegt eraan toe dat zulke spontane beslissingen nooit per e-mail kunnen plaatsvinden, waarmee hij indirect het belang van het ‘stemmen tijdens het congres’ verdedigt.

Writers at Risk

In een panel over Writers at Risk, voorgezeten door Ann Harrison, nemen Ole Larsmo, Elisabeth Hovdan, Josef Haslinger en Rudolf Geel plaats.

Elisabeth Hovdan wijst op de toenemende vraag om hulp, m.a.w. het groeiend belang van ICORN, zeker nu veel schrijvers naar Europa vluchten, en de samenwerking met PEN International en het PEF. Problematisch is het moeten kiezen: keuze voor de ene schrijver is afwijzen van de ander. Schrijvers worden geholpen met dagelijkse dingen, met security training, met sociale contacten, opdat ze zich niet alleen voelen. In Zweden werd door de Zweedse autoriteiten een blogger uit Bangladesh geweigerd, die twee weken later werd vermoord. ICORN-gegadigden hebben een speciale status: ze zijn geen asielzoekers en kunnen niet blijven.

Rudolf Geel, van het PEN Emergency Fund, wijst op het 45-jarig bestaan van het fonds en op de samenwerking met WiPC International. Het gaat om directe nood van schrijvers en/of diens verwanten: financiële steun voor onderhoud, medische zorg, me name ook in de situatie als een schrijver net vrijkomt en zonder werk moet leven. Het fonds heeft nog een buffervoorraad geld, maar de afgelopen twee jaar is de financiële situatie drastisch verslechterd door de financiële crisis, die ook de schenkingen van culturele instellingen heeft beknot. Ongeveer 15 schrijvers worden jaarlijks met kleine bedragen gesteund. Als het er honderd waren, was na een paar jaar al het geld weg, aldus Geel. ‘We go on until there is nothing left’. Hij eindigt met een oproep: ‘Please help us’. Het cruciale belang van het PEF wordt door Eugene Schoulgin krachtig onderstreept. De boekuitgaven van het Eva Tas Fonds komen ook ter sprake.

Nieuwe, slapende en dode centra

PEN Mali wordt als nieuw centrum voorgesteld en geaccepteerd. PEN Israël en PEN Spanje worden als ‘dormancy’ beoordeeld en PEN Griekenland moet zijn deuren sluiten. De oprichting van PEN Mauretanië wordt genomineerd en de Thaise PEN krijgt een waarschuwing vanwege de afwezigheid van schrijvers in het bestuur, de hechte relatie met de universiteit en hun kritiekloze houding bij de recente coupe d’état, waarbij een jonge dichter werd doodgeschoten.

Resoluties

Bijna aan het eind van de dag komen twee resoluties aan de orde die worden afgekeurd: de eerder genoemde resolutie over ‘copyright principles’ en de resolutie over Amazon. De laatste is een protest tegen de grote macht van boekendistributeur Amazon. De discussie hierover geeft aan dat PEN niet tegen vrije onderneming is en dat marketing geen PEN-item is. Het is vreemd als een schrijversorganisatie een organisatie gaat veroordelen die juist boeken verspreidt. PEN kan bij voorbeeld wel haar bezorgdheid tonen over de invloed van censuur die daaruit kan voortvloeien. De andere resoluties, waarover de volgende morgen gestemd zal worden, worden wel aangenomen.

Dag 4 (vrijdag)

Het stemmen over de resoluties volgt in een vrij vlot tempo. De belangrijkste behelzen de anti-terrorisme-wetten in Australië, de zaak Raif Badawi in Saoedi-Arabië, de verslechterde mensenrechtensituatie in Bangladesh, gevangen schrijvers in China, de politieke repressie in Cuba tegen onafhankelijke schrijvers, gevangen schrijvers, onder wie Amanuel Asrat, in Eritrea, de moorden op schrijvers in Honduras en Mexico, de ‘criminal laws’ in India, de censuur in Iran, de fysieke bedreigingen tegen schrijvers in Myanmar, de gevangenschap van journalist Eskinder Nega in Ethiopië, de toenemende controle op internet en online-media in Zuid-Afrika, de zorgelijke positie van en censuur op schrijvers in Tibet, de immer doorgaande aanvallen op de vrijheid van meningsuiting in Turkije, de celstraffen voor kritische bloggers in Vietnam en de anti-LGBTQI-legitimiteit in 75 landen.

Een korte reading over ‘Surveillance’ doet de aanwezigen even slikken: op een beamer worden alle tijdens het congres verzonden en ontvangen e-mails getoond: privacy op internet bestaat niet. Mensenrechtenactivisten krijgen soms virussen toegestuurd via fake-sites, die de gehele hardware kunnen vernietigen.

In het fraaie House of Parliaments wordt er na afloop van het congres een afscheidslunch georganiseerd, waar buiten in de regen een groepsfoto wordt gemaakt. Daarna volgt nog een boottochtje over de St. Lawrence River.

Additionele programma’s

De workshops – nota bene veelal het meest interessante deel van deze congressen – worden geschrapt i.v.m. de tijdsdruk, aangezien de resoluties en discussies daarover meer tijd vergen dan verwacht.

De literaire evenementen ‘s avonds, met o. a. Joseph Boyden, Margaret Atwood, Russell Banks en Joséphine Bacon, en het multilinguïstische ‘Babel à Québec’ (optredens van diverse aanwezige dichters, onder wie ondergetekende), worden matig bezocht door de ver uitgelopen programma’s overdag: voor eten en ontspanning is nagenoeg geen tijd.

Jung Chang in actie

Een literair programma woensdagavond over Chinese literatuur, met als hoofdgast Jung Chang en de dichters Bei Ling, Sheng Xue, Xue Di en Meng Lang is een genoegen om bij te wonen, vooral door de aanstekelijke verteltrant van Jung Chang, die de biografische kant van haar wereldberoemde boek ‘Wild Swans’ toelicht en een nieuw boek over Mao introduceert, waarvoor ze twaalf jaar onderzoek gedaan heeft, samen met haar echtgenoot John. Ze wilde als kind al schrijver worden –het gevaarlijkste beroep ten tijde van Mao -, maar kreeg eerst andere banen, zoals ‘barefoot doctor’ en elektricien. Ze was de eerste vrouwelijke Chinees die in het westen promoveerde (in 1982 in het Engelse York, in Mao-tenue). Het Engels beheerste ze bij aankomst niet. Ze kon alleen zeggen: ‘Where are you going and have you eaten?’ Het ergste vindt ze dat Mao, die zoveel ellende gebracht heeft, ook in haar familie, nog steeds wordt vereerd. Nog een anekdote: het woord ‘pub’ heeft in het Chinees een heel slechte betekenis en toen ze de eerste keer in Londen was, was ze zo nieuwsgierig naar pubs dat ze er bij een naar binnen stapte en eigenlijk heel teleurgesteld was toen ze zag dat er niks bijzonders achter die deur was. Een toeval was dat dichteres Sheng Xue de gevangen schrijver Li Bifeng en zijn familie kende, voor wie PEN Nederland diverse acties heeft ondernomen, zodat informatie over en weer kon worden uitgewisseld.

De dank aan PEN Nederland betreft een algemene financiële bijdrage van PEN Nederland en van een PEN-lid aan de reis van PEN Myanmar-afgevaardigde Ma Thida.

Conclusie

Al met al was het een redelijk goed congres, uitstekend georganiseerd door PEN Québec.

Job Degenaar (gedelegeerde voor PEN Nederland)